Categorie: Blog

In tijden van crisis leer je je vrienden kennen. Wat vaak betekent dat je, op een enkeling na, helemaal geen vrienden blijkt te hebben. Niet alleen in het privéleven, ook in maatschappelijk opzicht komt de waarheid boven drijven als het water aan de lippen staat.

Dvd-tje kijken met een sekswerker

In tijden van crisis moet je prioriteiten stellen. En zo blijkt dat kunst en cultuur in Nederland in tijden van corona ondergeschikt is aan sekswerk en een dvd-tje kijken. Ik stel me voor dat de combinatie van die twee voor bepaalde personen een kunstzinnig hoogtepunt is.

De hele discussie en alle verontwaardiging vanuit de kunst- en cultuursector over het coronabeleid ten aanzien van kunst en cultuur en de bijbehorende uitspraken van politici heb ik weinig gevolgd. Want het is begrijpelijk, voorspelbaar en een herhaling van zetten, als een gebed zonder end.

De betekenis van kunst

De betekenis van kunst en cultuur in de maatschappij valt te verklaren vanuit de geschiedenis, samenleving en politiek. Je kunt ook kijken naar de gebruikswaarde van kunst, de bestaanswaarde van collecties en cultureel erfgoed, de economische waarde, zoals export en toerisme. En natuurlijk de sociale waarde voor gezondheid, onderwijs en samenleving en mogelijke demografische effecten en invloeden op de sociale geografie.

Maar wanneer je een kunstenaar vraagt naar de betekenis van kunst, krijg je ook een antwoord. Wat betekent kunst en cultuur voor de makers ervan? En wat is de rol van de kunstenaar in de maatschappij?

Cliché kunstenaar

Het is onbeleefd om zomaar te vragen naar de hoogte van iemands inkomen. Maar gaat het om een kunstenaar dan schijnt de vraag ‘of je er een beetje van kunt rondkomen?’ normaal te zijn. Veelal gevolgd door de welbekende riedel over hoe moeilijk het is om van kunst te leven.

De kunstenaar verhaalt over de moordende concurrentie, het hongerloontje of de zogenaamde ‘gratis exposure’, de verziekte mentaliteit binnen de kunstwereld, het gebrek aan kennis en waardering in de maatschappij en ga zo maar door, het is een tranendal.

Om tot slot met een hemelse blik op het oneindige te verkondigen tóch door te gaan, alles voor de kunst! Met passie uiteraard, zoals het een echte kunstenaar betaamt.

Liefde en kunst

Kunst is een verrijking, zeggen kunstliefhebbers en kunstenaars. Maar dat is makkelijk praten. Zoals Pablo Picasso het stelde: “In de kunst zijn bedoelingen niet voldoende, zoals we in Spanje zeggen: liefde moet bewezen worden door feiten en niet door bedoelingen.”

En wat zijn dan die feiten? Waaruit blijkt die liefde voor de kunst? Is het de kunstenaar die tegen beter weten in door blijft ploeteren? Zijn het de creabea-workshops in het buurthuis? Is het de galeriehouder die met een stichtelijke woordje de expositie opent? Zijn het artiesten die stad en land afreizen langs diverse podia? Of is het de bevlogen aanklacht van de museumdirecteur in één of andere talkshow?
Niet alle kunstzinnigheid is van waarde.

Nutteloze vrijheid

We kunnen over kunst wel hoogdravend doen, maar in de praktijk is het vaak van ondergeschikt belang. Want tijd is geld, kennis is macht en kunst is voor de ontspanning. Althans zo simpel lijkt het vaak.

Maar ondanks dat kunst voor velen ontspannend, leuk en decoratief kan zijn, gaat kunst in wezen over vrijheid. En dan bedoel ik niet de vrijheid van wat zullen we zondagmiddag eens gaan doen?
Nee, de vrijheid van kunst is zonder doel.

Deze belangeloosheid geeft de kunst ruimte om te laten zijn wat zij is. In deze vrijheid kan alles bestaan in zichzelf, waarachtig zoals het is. De kunst heeft geen doel en alle eigenschappen, betekenissen en belangen die eraan worden toegeschreven, zeggen weinig over de kunst, maar des te meer over degene die deze waarden verkondigen.

Alleen vanuit vrijheid kan ware kunst ontstaan, zonder oordeel weerkaatst het ons verlangen.

Eva Hesse schrijft in een Untitled Statement (1960) dat ze zich herinnert dat ze ‘non art’ wilde maken. Een antropomorfe kunst, van een andere soort, vanuit een totaal ander referentiepunt. En ze vroeg zich hierbij af of dat mogelijk is. Ja, concludeert ze, ‘That vision or concept will come through total risk, freedom, discipline. I will do it.’

Naar aanleiding van dit citaat van Eva Hesse, vraag ik me af of het mogelijk is kunst te maken als een onbeschreven blad, om volkomen oorspronkelijk de kale essentie te verbeelden. Als een tabula rasa, met open ogen die alles voor het eerst zien.

Geen blanco schilder

Schilderen is een visuele activiteit. Kijken, opnieuw kijken en weer kijken. Soms zie je iets pas nadat je afstand hebt genomen, soms zie je het pas door lang en nog langer te kijken. En niets is wat het lijkt en alles verandert.

Maar een schilder is geen tabula rasa. Voor de schilderskwast ter hand is genomen, loopt de schilder waarschijnlijk al een tijdje rond op de aardkloot en is daarmee geen onbeschreven blad meer.

Gekleurde waarneming

De waarneming van de schilder is beperkt en subjectief. Niet alleen de conditie en vermogens van de zintuigen bepalen de wijze waarop prikkels worden verwerkt, ook de aandacht, het doel van waarnemen, de houding en verwachtingen beïnvloeden hoe en wat er wordt waargenomen.

De wijze waarop waarnemingen worden verwerkt is het resultaat van verschillende invloeden, zoals behoeften, ervaringen en de staat waarin de waarnemer zich bevind op het moment van waarnemen. Zowel de kunstenaar als de kunstbeschouwer zijn beiden geen tabula rasa.

Kunst en werkelijkheid

Zo bekeken is waarnemen en dus ook een schilderij wat je zou kunnen opvatten als een product van waarneming, geen blanco onbeschreven blad. Het is gevuld met aannames, veronderstellingen en subjectieve belevingen.

Het kunstwerk kan gezien worden als een spiegeling, een interpretatie of een vertekening van de werkelijkheid. Maar wat het ook is, het is nooit gelijk aan de werkelijkheid buiten zichzelf, waar het mogelijk naar verwijst of op de één of andere manier mee verbonden is.

Meer dan een zelfportret

Er zijn kunstenaars die graag vertellen dat ieder kunstwerk wat ze maken een zelfportret is. Ook al is het een wit schilderij met één zwarte stip. Het is zogezegd de ziel en zaligheid die de kunstenaar in zijn werk legt. Dit klinkt misschien interessant, maar wie zit er nog te wachten op de zoveelste persoonlijke drol van een kunstenaar?

Als het kunstwerk voornamelijk een product is wat betrekking heeft op de kunstenaar zelf, dan is de kans groot dat het niet het subjectieve overstijgt en weinig ruimte laat aan de beschouwer. Een geschilderd portret heeft kwaliteit wanneer het meer zegt dan alleen ‘dit is Jan’.

Autonome kunst

Je kunt het kunstwerk ook opvatten als een product van waarneming wat op zichzelf staat. Het is geen afspiegeling van de werkelijkheid, maar een werkelijkheid op zichzelf. Het kunstwerk ontstaat niet uit het niets, maar is een nieuw autonoom voortbrengsel uit een velerlei iets.

Of zoals G. Braque het formuleerde, het schilderij is geen imitatie van een wereld, maar het is een wereld op zichzelf. Het schilderij wil niet ‘een anekdotisch feit reconstrueren’, maar een ‘picturaal feit constitueren’

Onmogelijk waardevol

Hoe ontstaat het schilderij? Wat valt er op het onbeschreven blad? Hoe weerkaatst het licht en kleurt het ongeziene? Wat is de oorsprong van het kunstwerk? Is het de diaprojector van Plato die spiegelbeelden flikkert in het donker?

Kunst is voor mij een vorm van weten wat niet weet. Waarbij de beeldtaal net als in andere talen en zoals de zintuigen zelf zijn beperkingen heeft.

Misschien is kunst zoals Eva Hesse schrijft het onmogelijke willen in de overtuiging dat het mogelijk is. En is dat de waarde en essentie van kunst, zoals W. F. Hermans schrijft:

”Het onmogelijke willen, een stellig teken van krankzinnigheid in het oog van de niet-schrijver, is voor de schrijver de kern van zijn kunst en het enige dat zijn leven de moeite waard maakt.”
Citaat W. F. Hermans uit Het sadistische universum.