Eva Hesse schrijft in een Untitled Statement (1960) dat ze zich herinnert dat ze ‘non art’ wilde maken. Een antropomorfe kunst, van een andere soort, vanuit een totaal ander referentiepunt. En ze vroeg zich hierbij af of dat mogelijk is. Ja, concludeert ze, ‘That vision or concept will come through total risk, freedom, discipline. I will do it.’
Naar aanleiding van dit citaat van Eva Hesse, vraag ik me af of het mogelijk is kunst te maken als een onbeschreven blad, om volkomen oorspronkelijk de kale essentie te verbeelden. Als een tabula rasa, met open ogen die alles voor het eerst zien.
Geen blanco schilder
Schilderen is een visuele activiteit. Kijken, opnieuw kijken en weer kijken. Soms zie je iets pas nadat je afstand hebt genomen, soms zie je het pas door lang en nog langer te kijken. En niets is wat het lijkt en alles verandert.
Maar een schilder is geen tabula rasa. Voor de schilderskwast ter hand is genomen, loopt de schilder waarschijnlijk al een tijdje rond op de aardkloot en is daarmee geen onbeschreven blad meer.
Gekleurde waarneming
De waarneming van de schilder is beperkt en subjectief. Niet alleen de conditie en vermogens van de zintuigen bepalen de wijze waarop prikkels worden verwerkt, ook de aandacht, het doel van waarnemen, de houding en verwachtingen beïnvloeden hoe en wat er wordt waargenomen.
De wijze waarop waarnemingen worden verwerkt is het resultaat van verschillende invloeden, zoals behoeften, ervaringen en de staat waarin de waarnemer zich bevind op het moment van waarnemen. Zowel de kunstenaar als de beschouwer zijn beiden geen tabula rasa.
Kunst en werkelijkheid
Zo bekeken is waarnemen en dus ook een schilderij wat je zou kunnen opvatten als een product van waarneming, geen blanco onbeschreven blad. Het is gevuld met aannames, veronderstellingen en subjectieve belevingen.
Het kunstwerk kan gezien worden als een spiegeling, een interpretatie of een vertekening van de werkelijkheid. Maar wat het ook is, het is nooit gelijk aan de werkelijkheid buiten zichzelf, waar het mogelijk naar verwijst of op de één of andere manier mee verbonden is.
Meer dan een zelfportret
Er zijn kunstenaars die graag vertellen dat ieder kunstwerk wat ze maken een zelfportret is. Ook al is het een wit schilderij met één zwarte stip. Het is zogezegd de ziel en zaligheid die de kunstenaar in zijn werk legt. Dit klinkt misschien interessant, maar wie zit er nog te wachten op de zoveelste persoonlijke drol van een kunstenaar?
Als het kunstwerk voornamelijk een product is wat betrekking heeft op de kunstenaar zelf, dan is de kans groot dat het niet het subjectieve overstijgt en weinig ruimte laat aan de beschouwer. Een geschilderd portret heeft kwaliteit wanneer het meer zegt dan alleen ‘dit is Jan’.
Autonome kunst
Je kunt het kunstwerk ook opvatten als een product van waarneming wat op zichzelf staat. Het is geen afspiegeling van de werkelijkheid, maar een werkelijkheid op zichzelf. Het kunstwerk ontstaat niet uit het niets, maar is een nieuw autonoom voortbrengsel uit een velerlei iets.
Of zoals G. Braque het formuleerde, het schilderij is geen imitatie van een wereld, maar het is een wereld op zichzelf. Het schilderij wil niet ‘een anekdotisch feit reconstrueren’, maar een ‘picturaal feit constitueren’
Onmogelijk waardevol
Hoe ontstaat het schilderij? Wat valt er op het onbeschreven blad? Hoe weerkaatst het licht en kleurt het ongeziene? Wat is de oorsprong van het kunstwerk? Is het de diaprojector van Plato die spiegelbeelden flikkert in het donker?
Kunst is voor mij een vorm van weten wat niet weet. Waarbij de beeldtaal net als in andere talen en zoals de zintuigen zelf zijn beperkingen heeft.
Misschien is kunst zoals Eva Hesse schrijft het onmogelijke willen in de overtuiging dat het mogelijk is. En is dat de waarde en essentie van kunst, zoals W. F. Hermans schrijft:
”Het onmogelijke willen, een stellig teken van krankzinnigheid in het oog van de niet-schrijver, is voor de schrijver de kern van zijn kunst en het enige dat zijn leven de moeite waard maakt.”
Citaat W. F. Hermans uit Het sadistische universum