Wat is de betekenis van kunst?

De betekenis van het kunstwerk

Met de wens het kunstwerk te duiden en de (verborgen) betekenissen ervan in woorden om te zetten, lijkt de toeschouwer er vanuit te gaan dat er in een kunstwerk een betekenis ligt opgesloten die er door de kunstenaar is ingelegd. Het is aan de kijker om de juiste sleutels te vinden en deuren en vensters te openen die de betekenis van het kunstwerk openbaren.

Volgens dit principe fungeert autonome kunst als verpakking van een idee of verhaal. In uitgesproken conceptuele kunst is dit zeker het geval. Maar is kunst niet veel meer dan verbeelding van een idee of een illustratie bij een verhaal? Autonome kunst ontstaat uit idee én vormgeving.

Kunstwerk met een doel

Naast vragen over mijn werk leerde ik als docent van mijn leerlingen veel verschillende vormen van kunstbeleving kennen. Van jong tot oud. Dat begint met het gras wat niet altijd groen hoeft te zijn, ruimtelijk perspectief, tot de verbeelding van dromen en een levensfilosofie in symbolen. Bij leerlingen en cursisten zag ik vaak de behoefte om verhalen in beeld om te zetten. Of het verhaal gaf niet de betekenis maar de meditatieve handeling van het maakproces, vorm en kleur als ontspanning of afleiding.

De redenen van waaruit het kunstwerk tot stand komt zijn dan wel verschillend, net als de werkwijze en het eindresultaat. Maar of het nou gaat om het omzetten van een verhaal in beeld of dat het gaat om de beleving van het maakproces, het kunstwerk heeft in beide gevallen een bepaalde betekenis en functie. Het heeft een bepaald doel.

Ambachtelijke betekenis van kunst

Vanuit de denkwijze dat een kunstwerk een bepaald nut heeft, is het logisch dat een kunstwerk beoordeeld wordt naar zijn betekenisgeving. Wat is de betekenis die de kunstenaar erin heeft verborgen? Wat is het verhaal erachter? Waarom en hoe is dit kunstwerk ontstaan, wat is het nut ervan?

Maar onafhankelijk van een mogelijk nut, kan het kunstwerk ook zijn eigen weg gaan. Soms gebeurt dat toevallig of onbeholpen en zonder regie. Bijvoorbeeld bij een gebrek aan materiaalkennis en technische vaardigheden. Het idee was een idyllisch bloemenlandschap, maar het resultaat is een mysterieus grijsbruin akkerlandschap geworden.

Hoe meer ervaring de maker heeft met materiaalgebruik en beeldende technieken, hoe meer vrijheid en mogelijkheden om vorm te geven. De doelmatigheid van het kunstwerk hangt zo beschouwd samen met de ambachtelijke vaardigheden van de kunstenaar.

Waardering van het kunstwerk

Niet alleen hoe duidelijker de betekenis uit het kunstwerk is te lezen, hoe hoger de waardering van bepaalde toeschouwers. Ook de mate van kundigheid en ambachtelijke vervaardiging van het kunstwerk, zorgen ervoor dat velen het kunstwerk hoger waarderen. Zo vragen sommigen zich af of een kunstwerk wat in 5 minuten is gemaakt wel kunst kan zijn. En een schilderij met een witte achtergrond, is dat wel af?

De beeldtaal van autonome kunst

De vraag ‘Waar gaat dit kunstwerk over? Wat stelt het voor?’, beantwoord ik meestal met het geven van informatie over mijn motivatie om het werk te maken. In de formulering van mijn antwoord voel ik mij dan vaak tekort schieten. Want als ik het duidelijk kon vertellen waar mijn werk over gaat, wat mijn schilderijen en beelden precies betekenen, dan had ik dit al wel opgeschreven. Waarom zou ik nog iets maken als ik het in woorden had kunnen zeggen?

In 1910 schreef Jean Metzinger in zijn ‘Note on Painting’ hier al over: ‘It is useless to paint where it is possible to describe.‘ En vervolgde hij: ‘Fortified with this thought, Picasso unveils to us the very face of painting. Rejecting every ornamental, anecdotal or symbolic intention, he achieves a painterly purity hitherto unknown.‘

Kunst consumeren

Het kunstwerk willen begrijpen en ontleden, om de betekenis ervan te kunnen benoemen en op waarde te beoordelen, heeft ook iets van een annexatie. Alsof de kijker het kunstwerk wil consumeren, opeten en verteren. Zoekend naar aanknopingspunten, hoe de verpakking te openen? Het raadsel oplossen. Hoe abstract ook het kunstwerk, er is altijd wel ergens een horizon, poppetje of autootje te herkennen. Kijk nou, wat een opluchting!

Een luisterend spiegelbeeld

Een autonoom kunstwerk staat op zichzelf en het is wat het is, een ding in vorm en kleur. Het toont als een spiegel de betekenissen die de toeschouwers aan het kunstwerk geven. Al die verschillende zintuigen gaan een gesprek aan met het kunstwerk en voegen er iets aan toe en nemen er iets van mee. Het kunstwerk luistert en spreekt pas in antwoord op de beschouwer.

Het oordeel van de smaak

Wil je de vrijheid van kunst ervaren en de waarde ervan tot je door laten dringen? Bekijk het kunstwerk dan met een open en vrije blik. Alleen wanneer je ontvankelijk bent, kun je het kunstwerk steeds opnieuw ervaren.

Daarom noemde Marcel Duchamp smaak, of deze nou goed of slecht is, de ‘grootste vijand van de kunst‘. Volgens Duchamp is smaak een gewoonte, de herhaling van een al aanvaard iets. Wat je herhaalt vormt de smaak. Duchamp stelde: ‘De ware waarden zijn ongrijpbaar. (…) De idee van het oordeel zou moeten verdwijnen.’

Het verhaal wat niet is na te vertellen

In de zoektocht naar betekenissen, naar een verhaal, naar oorzaak en gevolg om feiten te benoemen, neemt voor je het weet de interpretatie het van het kunstwerk over. Het kunstwerk blijft verstomd en stil en het spreekt niet meer. Het is onhoorbaar in een kakofonie van meningen, oordelen, visies en beschouwingen.

Misschien is het beter de vraag ‘Wat betekent dit kunstwerk?’ te vervangen. En in plaats daarvan te vragen naar de woorden en de taal van het kunstwerk. Om te kunnen luisteren naar een verhaal wat niet is na te vertellen.

Lees ook:

Kunst en de ervaringshorizon – over kunst, werkelijkheid en interpretatie.

Nutteloze kunst – over de betekenis van kunst, de cliché kunstenaar, liefde en vrijheid.